Prawo

Analiza systemów prawnych uznających rzeki za osoby prawne

Zachodnie systemy prawne przyznają każdej istocie ludzkiej szereg fundamentalnych i niezbywalnych praw (Prawa Człowieka, Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, 2022). Nie zawsze tak było. Kobiety, dzieci czy mniejszości rasowe lub etniczne nie były uznawane za posiadających jakiekolwiek prawa przez dłuższy czas rozwoju zachodniej cywilizacji (Stone, 1972). Co z osobowością prawną* elementów natury, takich jak rzeka? 

Mimo antropocentrycznego podejścia do natury, osobowość prawna rzek i innych części środowiska naturalnego staje się coraz popularniejsza i chętniej eksplorowana przez różne systemy prawne. Whanganui z Nowej Zelandii stała się pierwszą rzeką świata uznaną za osobę prawną. Takie samo rozwiązanie prawne zastosowano w Kanadzie, Indiach, Ekwadorze i Kolumbii. Natomiast w Europie szlak legislacyjny przeciera precedens hiszpański, stanowiąc przykład dla krajów, w których rozwój gospodarczy, rolniczy i turystyczny spowodował degradację środowiska i masowe wymieranie organizmów żywych.  

*Osobowość prawna to określenie zdolności osób do bycia podmiotem praw i obowiązków, a także dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych.

Hiszpania. Śródziemnomorska Mar Menor, słona laguna w regionie Murcji

Śródziemnomorska Mar Menor, słona laguna w regionie Murcji, otrzymała osobowość prawną 21 września 2022 r. po tym, jak hiszpański senat znaczną większością głosów poparł ustawę Obywatelskiej Inicjatywy Ustawodawczej (Iniciativa Legislativa Popular, ILP). Ekolodzy i mieszkańcy Murcji od lat alarmowali opinię publiczną informując o katastrofie ekologicznej i wymieraniu organizmów wodnych z powodu spływu nawozów z pobliskich farm oraz ścieków z kurortów. 

Wniosek o nadanie lagunie osobowości prawnej podpisało ponad 640 tys. Hiszpanów (prawo wymaga 500 tys. podpisów). W kwietniu stosowną uchwałę przyjęła izba niższa parlamentu, a we wrześniu senat zatwierdził ustawę gwarantującą lagunie prawa osobowe.   

Mar Menor została uznana za podmiot praw wobec administracji i wymiaru sprawiedliwości zapisując się w historii jako pierwszy taki ekosystem w Europie i pionierski precedens legislacyjny w regionie, wyprzedzając podobne starania w Loarze we Francji i na Morzu Północnym w Holandii. 

Uznanie osobowości prawnej Mar Menor konstytuuje jej prawo do:

  1. ciągłości istnienia ekosystemu i jego naturalnej ewolucji, zapewniającej równowagę i zdolność regulacyjną ekosystemu w obliczu braku takiej równowagi spowodowanej „presją/ekspansją antropogeniczną”,
  2. ochrony rozumianej jako ograniczanie i/lub zatrzymywanie działań, które stwarzają ryzyko lub szkodę dla ekosystemu,
  3. konserwacji i utrzymania gatunków, siedlisk lądowych i morskich oraz przyległych obszarów przyrodniczych,
  4. odbudowy zniszczonego ekosystemu przywracającej jego naturalną dynamikę i adaptacyjność.

W preambule stwierdza się, że powody, dla których ustawa została przyjęta, są dwa: „poważny kryzys społeczno-środowiskowy, ekologiczny i humanitarny, którego doświadczają Mar Menor i mieszkańcy tamtejszych nadmorskich gmin; oraz niewydolność prawnego systemu ochrony, pomimo instrumentów o charakterze regulacyjnym, które zostały wprowadzone w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat”. Ponadto nadmienia się, że „Mar Menor wraz ze swoimi walorami przyrodniczymi jest jednym z głównych elementów identyfikacji kulturowej Murcji i budzi w jej mieszkańcach silne przywiązanie emocjonalne. Dowodem na to jest oddolne tworzenie różnych platform obywatelskich, które zrzeszają stowarzyszenia sąsiedzkie, organizacje ekologiczne, grupy zawodowe, fundacje kulturalne itp., które domagają się środków na rzecz odbudowy i ochrony tego ekosystemu, a 30 października 2019 r. zorganizowały masową demonstrację w Kartagenie z udziałem ponad 55 000 osób domagających się ratowania Mar Menor”. 

Podstawową ideą nowego prawa jest założenie, że każdy obywatel jest uprawniony do obrony ekosystemu Mar Menor i może egzekwować prawa i zakazy wynikające z tej ustawy. Każdy Hiszpan, który zauważy działania na szkodę laguny, może złożyć pozew, który zobliguje instytucje prawa do wszczęcia działań. 

Do reprezentowania interesów i zarządzania basenem laguny zostały uprawnione 3 instytucje: 

  1. Komitet Reprezentantów składający się z przedstawicieli administracji publicznej oraz obywateli gmin przybrzeżnych,
  2. Komisja Monitorująca (tzw. strażnicy laguny Mar Menor),
  3. Komitet Naukowy, z komisją niezależnych naukowców i ekspertów z uczelni i ośrodków badawczych.

Nowa Zelandia. Whanganui, w języku Maorysów: Te Awa Tupua

W 1840 r. rząd Nowej Zelandii podpisał z przedstawicielami plemienia Whanganui porozumienie Treaty of Waitangi. Maoryska wersja porozumienia gwarantowała Maorysom pełną kontrolę nad rzeką Whanganui i wszystkimi jej zasobami. Natomiast angielska wersja porozumienia przyznała pełne prawa do rzeki rządowi Nowej Zelandii (Bieluk, 2020), co skutkowało wieloletnimi naruszeniami na rzece (za wiodącą wersję porozumienia uznano anglojęzyczną). Od 1870 r. do 2017 r. plemię Whanganui walczyło o prawo do swojej ziemi, prawo do ochrony rzeki Whanganui oraz kompensatę doznanych szkód.

W 2017 roku podpisano Porozumienie Te Awa Tupua (Whanganui River Claims Settlement) przyznające rzece osobowość prawną. 20 marca 2017 porozumienie weszło w życie (po uchwaleniu przez Parlament i otrzymaniu Królewskiej zgody) i rzeka Whanganui stała się osobą prawną.

Podstawy do uznania rzeki za osobę prawną tkwią w wierzeniach i wizji świata Maorysów. W kosmologicznym spojrzeniu Maorysi widzą naturę jako przodka człowieka, widzą też głęboki związek między człowiekiem a naturą – jest to związek nie polegający na podległości tej ostatniej, lecz na współistnieniu na równych prawach (Bieluk, 2020).

Do reprezentacji rzeki wyznaczono jest Urząd (office Te Pou Tupua), składający się z dwóch osób – jedna jest nominowana przez plemię Whanganui, a druga przez rząd Nowej Zelandii. Zobowiązane są one do działania w imieniu i dla dobra podmiotu, który reprezentują. Jego szerokie funkcje statutowe obejmują „działanie i mówienie w imieniu rzeki Te Awa Tupua”, ochronę jej statusu oraz „promowanie i ochronę zdrowia i jej dobrobytu”. Oprócz korzystania i wykonywania „praw, uprawnień i obowiązków Te Awa Tupua”, Urząd jest również odpowiedzialny za wykonywanie zobowiązań w jej imieniu. Urząd Te Pou Tupua otrzymuje porady i wsparcie od Te Karewau, dwu-kulturowej rady doradczej oraz Te Kōpuka nā Te Awa Tupua, dwu-kulturowej grupy strategicznej.

Zgodnie z Sekcją 12, 13 i 14 Ustawy:

12 (1) Te Awa Tupua to niepodzielna i żywa całość, obejmująca rzekę Whanganui od gór do morza, zawierająca wszystkie jej elementy fizyczne i metafizyczne. 

13 Te Awa Tupua obejmuje nieodłączne wartości które stanowią istotę Te Awa Tupua, mianowicie:

  1. Te Awa Tupua jest duchowym i fizycznym bytem, który wspiera i podtrzymuje zarówno życie i zasoby naturalne w obrębie rzeki Whanganui, jak i zdrowie oraz dobrobyt iwi, hapū i innych społeczności zamieszkujących rzekę.
  2. Te Awa Tupua jest niepodzielną i żyjącą całością od gór do morza, zawierającą rzekę Whanganui i wszystkie jej fizyczne i metafizyczne elementy.
  3. Iwi i hapū rzeki Whanganui mają niezbywalny związek i odpowiedzialność za Te Awa Tupua, jej zdrowie i dobrobyt.
  4. Te Awa Tupua jest pojedynczą jednostką składającą się z wielu elementów i społeczności, pracujących wspólnie dla wspólnego celu, jakim jest zdrowie i dobrobyt Te Awa Tupua.

14 (1) Te Awa Tupua jest osobą prawną i ma wszystkie prawa, uprawnienia, obowiązki i zobowiązania osoby prawnej.

(2) Prawa, uprawnienia i obowiązki Te Awa Tupua muszą być wykonywane lub realizowane, a odpowiedzialność za zobowiązania musi być podejmowana przez Te Pou Tupua w imieniu i na rzecz Te Awa Tupua, w sposób przewidziany w tej części i w Ruruku Whakatupua-Te Mana o Te Awa Tupua (Whanganui River Claims Settlement, 2017).

Trzy lata przed uznaniem rzeki za żywy podmiot podobny los spotkał Te Urewera, największy park narodowy znajdujący się na Wyspie Północnej. 27 lipca 2014 roku w ustawie Te Urewera Act, w punkcie pierwszym części pierwszej, parlament ogłosił, że Te Urewera jest „starożytną i trwałą fortecą natury, żyjącą wraz z historią, a jej sceneria jest wypełniona tajemnicami, przygodą i odosobnionym pięknem”. W punkcie trzecim można przeczytać, że „Te Urewera sama w sobie ma tożsamość, inspirującą ludzi do angażowania się w jej ochronę”. Wszelkie prawa, obowiązki i kompetencje Te Urawera są  wykonywane w jego imieniu i na jego rzecz przez organ (Te Urewera Board), w którym zasiadają ludzie. Zgodnie z art. 12 obszar Te Urewera (dokładnie jak rzeka Whanganui) przestaje być przedmiotem własności państwowej – lecz należy do siebie samej.

Maorysi mówią Ko au te awa, ko te awa ko au. To znaczy „Jestem rzeką, a rzeka jest mną”.

 

Kanada. Muteshekau Shipu - Magpie

18 stycznia 2021 Rada Innu Ekuanitshit i gmina regionalna Minganie podjęły wspólną uchwałę, w której uznano rzekę Muteshekau-shipu za osobę prawną. Uchwała przyznała rzece oraz całemu dorzeczu szereg podstawowych praw zgodnych z wierzeniami, obyczajami i prawem zwyczajowym Innu, w dziewięciu kategoriach:

  • Prawo do życia, istnienia i przepływu.
  • Prawo do respektowania jej naturalnych cykli.
  • Prawo do naturalnego rozwoju, do bycia zabezpieczoną i chronioną.
  • Prawo do zachowania swojej bioróżnorodności.
  • Prawo do pełnienia niezbędnych funkcji w obrębie swojego ekosystemu.
  • Prawo do utrzymania swojej integralności.
  • Prawo do bycia zabezpieczoną przed zanieczyszczeniem.
  • Prawo do regeneracji i restaurowania.
  • Prawo do dochodzenia swoich praw i obowiązków przed organami sprawiedliwości.

Jako osoba prawna Muteshekau-shipu ma możliwość obrony tych praw w sądzie w przypadku ich naruszenia. Do reprezentacji rzeki uprawnieni są jej Strażnicy/Opiekunowie (Les Gardiens) wyznaczeni przez Pierwsze Narody (Premiere Nation) Innu Ekuanitshit i gminę regionalną Minganie, którzy mają obowiązek działać w imię praw i interesów rzeki oraz zapewnić ochronę jej podstawowych praw.

Strażnicy/Opiekunowie (Les Gardiens) wyznaczeni przez obie strony są upoważnieni do podejmowania działań prawnych w imieniu Mutehekau Shipu/rzeki Magpie, do ubiegania się o odszkodowanie za poniesioną przez rzekę szkodę oraz do otrzymania odszkodowania na rzecz rzeki.

Najlepszy interes rzeki, określony przez Strażników/Opiekunów (Les Gardiens), musi być uwzględniany przez rządy i podmioty prywatne we wszystkich działaniach lub decyzjach mających na nią wpływ.

Strażnicy/Opiekunowie (Les Gardiens) terytorium Innu Ekuanitshit wykonują swoje obowiązki we współpracy z Departamentem gospodarowania i zrównoważonego rozwoju gminy regionalnej Minganie oraz z Radą Innu Ekuanitshit. W ich działaniach zagwarantowany udział ma również młodzież i starszyzna Ekuanitshit.

Obowiązki i funkcje Strażników/Opiekunów (Les Gardiens) mają na celu ochronę praw rzeki i obejmują w szczególności:

  • badania naukowe,
  • inwentaryzację, pomiary geodezyjne i monitorowanie,
  • stosowanie tradycyjnej wiedzy Innu,
  • planowanie ochrony rzeki,
  • uświadamianie i edukację,
  • ochronę gatunków, zarządzanie i odbudowę gatunkową,
  • pracę na rzecz zmniejszenia zagrożeń dla gatunków i ich siedlisk,
  • poprawę stanu siedlisk,
  • zarządzanie siedliskami w celu ochrony i poprawy usług ekosystemowych,
  • monitorowanie, nadzór i zaangażowanie w projekty rozwojowe, które mogą mieć wpływ na rzekę,
  • przyjmowanie i organizację przepływu osób odwiedzających tradycyjne terytoria,
  • udział we wszelkich konsultacjach dotyczących zatwierdzania projektów, które mogą wpływać na prawa rzeki w celu dochodzenia najlepszego interesu i praw rzeki,
  • zarządzanie środkami z funduszy rządowych (lub innych), a także środkami pozyskanymi z odszkodowań za poniesioną przez rzekę szkodę na zasadzie powiernictwa.

Postanowienia niniejszej Rezolucji nie ograniczają wykonywania praw ludności rdzennej (dosłownie „praw przodków”) i wynikających z traktatów, ani praktyki Innu Aitun* przez członków Pierwszych Narodów (Premiere Nation) Innu Ekuanitshit.

Udział Pierwszych Narodów (Premiere Nation) Innu Ekuanitshit i uwzględnienie tradycyjnej wiedzy Innu są zagwarantowane przy podejmowaniu jakiejkolwiek decyzji, która może wpłynąć na podstawowe prawa rzeki.

Rada wzywa wszystkie rządy do zapewnienia szybkiego i odpowiedniego finansowania w celu realizacji i zastosowania podstawowych praw Mutehekau Shipu/Rzeki Magpie.

Rada bada możliwość zawarcia umowy o wspólnym zarządzaniu, uznającej przyrodzone prawa rzeki i gwarantującej wspólną opiekę nad ekosystemem.

Wspomniana wyżej międzyrządowa umowa o wspólnym zarządzaniu dąży do ustanowienia „rdzennego obszaru chronionego” otaczającego rzekę, odzwierciedlającego prawa i tradycje Innu oraz zapewniającego utrzymanie relacji Innu z ziemiami ich przodków.

*Innu Aitun – praktyka zwyczajowych, tradycyjnych, kulturalnych, społecznych, gospodarczych i związanych z przeżyciem działań, blisko związanych z ziemią, takich jak polowanie, rybołówstwo, zastawianie sideł i zbieractwo.

Indie. Ganga i Yamuna

Tego samego dnia, w którym Whanganui została uznana za osobę prawną, Sąd Najwyższy w Uttarakhand uznał osobowość prawną rzek Ganga i Yamuna. Dziesięć dni później, ten sam sąd rozszerzył osobowość prawną na lodowce zasilające te dwie rzeki, a także związane z nimi „rzeki, strumienie, ruczaje, jeziora, powietrze, łąki, dalie, dżungle, lasy mokradła, łąki, źródła i wodospadami.” Rzeki otrzymały status prawnej osoby małoletniej, a Sąd wyznaczył Głównego Sekretarza stanu Uttarakhand i Rzecznika Generalnego stanu Uttarakhand jako opiekunów rzek, in loco parentis.

Niestety Sąd Najwyższy odrzucił decyzję Wysokiego Sądu z powodu problemów z wdrożeniem.

Kolumbia. Dorzecza Atrato i Amazonia

W listopadzie 2016 r. kolumbijski Trybunał Konstytucyjny uznał prawo dorzecza Atrato do „ochrony, zachowania, konserwacji i odbudowy”. Już wcześniej, w 2015 roku, Trybunał Konstytucyjny Kolumbii uznał prawa Natury. W sprawie dotyczącej degradacji środowiska Parku Narodowego Tayrona, Trybunał przyjął ekocentryczną perspektywę, zauważając, że „rzeki, góry, lasy i atmosfera muszą być chronione nie z powodu ich użyteczności dla ludzi, ale z powodu ich własnych praw do istnienia”. Poza tym Trybunał wyraźnie uznał społeczny „obowiązek poszanowania i zagwarantowania praw natury”(Coldwell, Wilson, 2017).

W 2018 r. Sąd Najwyższy Kolumbii uznał ekosystem Amazonii, w tym jego terytorium rzeczne i leśne, za podmiot prawny i zmusił rząd Kolumbii do podjęcia działań ukierunkowanych na kontrolowanie wylesiania, a tym samym związanych z tym zmian klimatu i cykli wodnych w regionie Amazonii (Bieluk, 2020).

Ekwador. Vilcabamba

W październiku 2008 roku Ekwador stał się pierwszym krajem, który uznał Naturę za podmiot praw, w ramach praw gwarantowanych konstytucyjnie. Zgodnie z art. 71 ekwadorskiej konstytucji z 2008 r., „Natura, czyli Pachamama, gdzie życie jest odtwarzane i tworzone, ma prawo do integralnego poszanowania jej istnienia, jej utrzymania i regeneracji jej cyklów życiowych, struktury, funkcji i procesów ewolucyjnych”. Konstytucja upoważnia każdą „osobę, wspólnotę, lud lub narodowość” do egzekwowania tego prawa poprzez procesy konstytucyjne.

Krótko po przyjęciu przez Ekwador nowej konstytucji, rząd prowincji Loja wyrzucił „tysiące ton gruzu” z budowy autostrady do rzeki Vilcabamba, poważnie ograniczając jej koryto i powodując znaczne powodzie w dół rzeki. Sprawa trafiła do Sądu w Prowincji Loja, który w 2011 uznał prawa konstytucyjne rzeki Vilcabamba, stając się pierwszym sądem, który uczynił to dla jakiejkolwiek rzeki.

Źródła:

© Osoba Odra 2023

Polityka prywatności

Made with 🤍 by Janczy.

Active citizens fund logo
Akcja Demokracja logo

Strona „Osoba Odra” została utworzona w ramach projektu "Wzmocnienie potencjału aktywistek/aktywistów poprzez naukę kampaniowania online" - projekt realizowany przez Akcję Demokrację z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG. Wszystkie teksty na stronę stworzyli wolontariusze z Plemienia Odry.