Skąd pomysł na przyznanie Odrze osobowości prawnej?
Māori (Maorysi), rdzenna ludność Nowej Zelandii od wieków uznawała rzekę Whanganui za swoją przodkinię, krewną, osobę. Ich starania o ochronę rzeki trwały ponad 150 lat. Na początku biali sędziowie wyśmiewali ich żądania. W 2017 roku Whanganui wraz z przylegającymi do niej terenami stała się pierwszą rzeką na świecie uznaną za osobę prawną. W tym samym roku uchwalono Te Awa Tupua (Whanganui River Claims Settlement), w którym rzeka została określona jako „źródło ora (życia, zdrowia i dobrostanu), żyjąca całość”.
W pierwszej połowie sierpnia 2022 r. media poinformowały o katastrofie ekologicznej na Odrze, która swym rozmiarem objęła kilkaset kilometrów rzeki. W wyniku skażenia wody śmierć poniosło około 500 ton ryb, ale również małży, ptaków, bobrów, niezliczone ilości roślin, a wiele odcinków rzeki stało się miejscami martwymi. Znamienne jest, że życie rzecznych stworzeń podaje się określając ich wagę, tak jakby pojedyncze życie traciło na wartości. Liczni wolontariusze, aktywiści, wędkarze i pracownicy Straży Rybackiej dniami i nocami wyławiali z rzeki martwe ciała zwierząt. Skłoniło to Roberta Rienta do napisania petycji oraz zwołania Plemienia Odry i rozpoczęcia działań prowadzących do uznania jej za osobę prawną.
Sytuacja na rzece pogarszała się latami. Już w 2015 roku informowano o alarmującym tempie wzrostu zanieczyszczenia rzeki. Niestety wciąż nie podjęto działań w celu zapewnienia rzece potrzebnej ochrony prawnej. Mimo że od czasu skażenia minęły miesiące, opinia publiczna nadal nie została poinformowana, jakie konkretne czynniki wywołały tak ogromne szkody, a co za tym idzie, nie wiadomo, jakie będą ich konsekwencje w przyszłości.
Kim jest osoba prawna?
To określenie zdolności osób do bycia podmiotem praw i obowiązków, a także dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych. Artykuł 33 kodeksu cywilnego podaje taką definicję osobowości prawnej: „Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.”
Osoba prawna ma pełnię podmiotowości prawnej, w szczególności nabywa zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych. Osoby fizyczne zdolność taką osiągają z chwilą osiągnięcia pełnoletniości, osoby prawne natomiast osiągają ją z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego.
Prawo stworzyło pojęcie osoby prawnej by chronić spółki, korporacje, przedsiębiorstwa, firmy, spółdzielnie, kościoły, uczelnie, partie, czy stowarzyszenia i fundacje. Być osobą prawną, czyli podmiotem, to znaczy mieć wartość, którą można chronić na przykład występując w jej imieniu przed sądem. Istotne jest dla nas pytanie: skoro korporacje uznawane są za osoby prawne – dlaczego nie uznać za osobę prawną żywej rzeki?
Jak powstaje osoba prawna?
Powstanie osobowości prawnej może nastąpić poprzez:
- koncesję – powstanie osoby prawnej uzależnione od specjalnego zezwolenia władz. W ten sposób powstają na przykład banki oraz ubezpieczyciele,
- akt organu państwa – osobowość prawna powstaje na mocy ustawy, akty wykonawcze do nich lub akty administracyjne. W ten sposób osobowość prawną uzyskują np. państwowe szkoły wyższe,
- system rejestracyjny – osobowość prawna powstaje na skutek złożonego wniosku do organu rejestrowego, który kolejno potwierdza spełnienie określonych przesłanek i wpisuje daną osobę (organ) do rejestru. W taki sposób powstają spółki handlowe, spółdzielnie, fundacje oraz stowarzyszenia.
Osobowości prawne możemy dzielić na dwa sposoby. Jeden podział wskazuje dwie grupy osobowości prawnych:
- Zrzeszenia (korporacje) – zgrupowania większej liczby osób fizycznych, które stają się członkami danej organizacji np. Polski Związek Wędkarski,
- Zakłady – tworzone dzięki pewnemu wkładowi majątkowemu, który jest podstawą działalności tej organizacji. Cel i sposób działalności określany jest w statucie. Przykładami są wyższe uczelnie, przedsiębiorstwa, spółki akcyjne, muzea czy szpitale.
Drugi podział wyróżnia trzy rodzaje osobowości prawnych:
- państwowe – Skarb Państwa oraz jednostki organizacyjne posiadające osobowość prawną i jednocześnie stanowiące w całości własność państwową,
- samorządowe oraz prawne – gminy, związki gmin i stowarzyszenia gmin, które zostały utworzone ustawą z dnia 8 marca 1990 roku jako komunalne osoby prawne. Do tej grupy zalicza się także powiaty i województwa,
- inne – mogą być to prywatne osoby prawne stanowiące własność osób fizycznych, spółdzielni, stowarzyszeń, związków zawodowych, fundacji, kościołów i związków wyznaniowych.
Czy uznanie Odry za osobę prawną w Polsce jest w ogóle możliwe?
Prawo ewoluuje, tak jak nasza świadomość. Jeszcze nie tak dawno wielu mężczyzn było zdziwionych albo wręcz oburzonych pomysłem nadania kobietom praw wyborczych. Prawo tak naprawdę rozpoznało w kobietach pełnoprawne istoty. Zależy nam by prawo dojrzało i rozpoznało w rzece życie, żywą osobę. I chociaż obecne polskie prawo nie przewiduje uznania rzeki za osobę prawną, jest to raczej opowieść o kształcie prawa niż prawach rzeki do życia, swobodnego przepływu, czystej wody zapewniającej przetrwanie jej mieszkankom i mieszkańcom oraz ludziom.
Dlaczego petycja?
To jeden ze sposobów zaapelowania do najwyższych władz państwowych o zmianę prawa i uznania Odry za żywą rzekę, osobę, której należy się reprezentacja prawna i ochrona. Petycja to jedno z narzędzi wywierania wpływu, nie łudzimy się, że wystarczające. Zarazem petycja pomaga zebrać osoby świadome bezpośredniej zależności naszego życia od zdrowych, czystych rzek, które bardziej przypominają żyły, tętnice, krwiobieg niż trasy komunikacyjne, ściek czy towar podlegający eksploatacji.
Dlaczego Odra i co z resztą rzek w Polsce?
To, co żywe na naszej planecie, zasługuje na ochronę. Wszyscy w rodzinie, grupie czy plemieniu zasługują na ochronę. Jeśli jednak jedna osoba w rodzinie, grupie albo plemieniu została zgwałcona, wtedy potrzebuje szczególnej opieki, czasu na regenerację. Kogoś kto będzie miał odwagę i gotowość nieść ją na rękach, albo stanąć w jej obronie, albo chociaż zapewnić jej spokój, na tyle na ile jest to możliwe. Odra jest naszą siostrą, maltretowaną. Katastrofa ekologiczna, która ją spotkała w 2022 roku i doprowadziła na granice śmierci, skłoniła nas do wystąpienia w jej imieniu jako pierwszej.
Jeśli Odra zostanie uznana za osobę prawną, czy będzie posiadała takie prawa jak człowiek?
Dla prawa człowiek zawsze pozostaje pierwszy. Rzeka będąca osobą prawną stanie się podmiotem prawa, stroną postępowania, uzyska prawa do czynności prawnych i reprezentacji podobnych do tych, które należą się osobie nieletniej, albo nieprzytomnej, która nie może bronić się sama. Jednak cały czas pozostanie zależna od prawa kształtowanego i określanego przez człowieka.
Jakie prawa i obowiązki miałaby Odra, jako osoba prawna?
Naszym pierwszym postulatem jest uznanie Odry za osobę. Chodzi o zmianę sposobu myślenia, mówienia i postrzegania rzeki, ale również otaczającej nas natury. Zmiana polega na uznawaniu natury raczej jako partnerki, domu, a nie zasobu, śmietnika. Jesteśmy na etapie analizowania przykładów prawnych rozwiązań w innych krajach i tworzenia sensownej propozycji prawnej. Pierwszym z jej praw z pewnością byłoby prawo do życia, które byłoby nadrzędne wobec niekończącej się eksploatacji Odry przyzwalającej na niekontrolowane zrzuty ścieków. Drugim byłoby prawo do reprezentowania jej interesów przed sądem.
Jeśli chcesz włączyć się w prawne prace nad tworzeniem praw i obowiązków Odry, zapraszamy serdecznie do współpracy w grupie prawnej.
Jeśli Odra uzyska osobowość prawną, kto będzie ją reprezentował?
Aby uznanie Odry za osobę prawną nie było wyłącznie symboliczne lub nie stało się kolejną wydmuszką prawną, reprezentować ją muszą osoby autentycznie uznające rzekę za osobę samą w sobie. To rozpoznanie powinno być pierwsze: oto rzeka, osoba, moja krewna. Kolejne jest uznanie Odry za osobę prawną i powołanie w jej imieniu określonej reprezentacji, która nie może być rządową, polityczną reprezentacją – a przynajmniej nie tylko rządową, polityczną reprezentacją.
W Nowej Zelandii do reprezentacji rzeki wyznaczony jest urząd Te Pou Tupua, który składa się z dwóch osób – jedna z nich jest wybrana przez plemię Whanganui, a druga przez rząd Nowej Zelandii. Strażnicy, czy też reprezentacji rzeki, są zobligowani do działania w imieniu i dla dobra rzeki.
W Kanadzie za osobę prawną uznano rzekę Magpie, by zapobiec stawianiu na niej kolejnych tam. Magpie przyznano dziewięć praw, w tym prawo do swobodnego płynięcia, utrzymania bioróżnorodności i podejmowania działań prawnych. Zgodnie z uchwałą ustanowiono dziewięciu opiekunów prawnych, strażników rzeki, którzy mogą ją reprezentować przed sądem.
Więcej o rozwiązaniach prawnych przeczytasz na podstronie „Prawo”.
„Kluczem do ochrony rzek jest zapewnienie im właściwej reprezentacji. Nie ma mowy o sprawiedliwości, gdy ten, kogo sprawa dotyczy, nie może zająć w niej stanowiska, nie może podjąć obrony, gdy jest tylko przedmiotem rozważań i ocen, a nie podmiotem prawa” – napisała mecenas Karolina Kuszlewicz
Czy osobowość prawna dla Odry oznaczałaby prywatyzację rzeki?
Czy będzie można po Odrze pływać?
Nie, zdecydowanie nie chodzi o prywatyzację rzeki. I tak, ludzie wciąż będą mogli korzystać z pływania w Odrze czy po Odrze – z zachowaniem szacunku do rzeki.
Celem nie jest zarządzanie Odrą, jak zarządzanie własnością, ale reprezentowanie jej interesów. Sensowną inspiracją jest prawo w Nowej Zelandii. Od kiedy Whanganui została uznana za osobę prawną, przestała być własnością państwa, ale nie stała się w związku z tym własnością żadnego człowieka, stowarzyszenia, fundacji czy innej organizacji. Prawo przyznało własność „jej samej” jednak „tylko w zakresie, w jakim dotychczas prawo własności należało do państwa. Nie wywłaszczono zatem prywatnych właścicieli”. Rozwiązanie to opiera się o potężne fundamenty, które są również podstawą naszego zaangażowania: uznania rzeczywistości, w której rzeka, człowiek, dąb, mucha, kot, mech, wilk, łąka, góra, las, dziurawiec, ryba posiada prawo do życia i szacunku. Nie oznacza to traktowania żywej i dzikiej natury jako stojącej wyżej lub niżej od człowieka. To uznanie kręgu zależności, w którym jesteśmy wszyscy. Uznanie kręgu życia podczas trwającego kryzysu klimatycznego jest nie tylko sposobem na życie, ale również kierunkowskazem pomagającym poszukiwać odpowiedzi na pytanie o to, jak chronić życie na naszej planecie, jak chronić przyszłość rzeki i człowieka, rozumiejąc, że są one ze sobą splecione.
Jak finansujemy swoje działania?
20 sierpnia Robert Rient zorganizował otwarte, bezpłatne spotkanie dla wszystkich osób zainteresowanych uznaniem Odry za osobę (prawną). Zawiązało się wtedy Plemię Odry, które działa do dzisiaj na zasadzie dobrowolnego zaangażowania. Działamy jako wolontariusze. W październiku otrzymaliśmy pierwszą dotację w wysokości 15 000 zł od Akcji Demokracja, którą przeznaczyliśmy na zbudowanie strony internetowej, stworzenie filmu dokumentalnego, stworzenie koncepcji i planu Wielkiego Marszu Odry (który wystartuje wiosną 2023 roku) oraz billboardu.
W jaki sposób możesz się zaangażować?
Podpisz petycję. Udostępnij petycję i nasz apel. Opowiedz bliskim i znajomym, że rzeka jest osobą. Daj sobie chwilę, by rozpoznać w rzece osobę i zaobserwuj, że to fascynujący proces intelektualny, emocjonalny i duchowy. Zapraszamy również do Plemienia Odry – każdy, kto uznaje Odrę za osobę, może się włączyć w nasze działania. Już teraz zapraszamy również do udziału w Wielkim Marszu Odry – szczegóły znajdziesz w zakładce „Marsz”.
